Mazelen statistieken (III) – Refobolwerken en Steinersteden

Achtergrond

Op 3 Augustus publiceerde Trouw een artikel waarin de auteur het volgende stelde:

“De grootste groep niet-inenters bestaat volgens het RIVM uit antroposofen.”

In de vorige blogpost, Mazelen statistieken (II), heb ik aangegeven waarom antroposofen níet de grootste groep niet-inenters vormen en ze als groep zelfs kleiner zijn dan de bevindelijk gereformeerden die zelf hooguit 33% van het totaal uitmaken (zie Mazelen statistieken (I)). In dit derde en laatste deel wil ik duidelijk maken op basis waarvan de auteur van het Trouw stuk tot een andere conclusie gekomen is. Deze blogpost is uitgebreider geworden dan ik gedacht had, de belangrijkste informatie staat samengevat in de conclusie onderaan deze blogpost.

———

De kunst van het weglaten

Een uur nadat dat het artikel in Trouw werd gepubliceerd, kwam Nu.nl met een zeer vergelijkbaar artikel waarin echter niet naar Trouw verwezen wordt. Het Nu.nl stuk lijkt tot stand gekomen na onafhankelijk contact met het RIVM aangezien het met informatie komt die niet in het Trouw stuk werd gepubliceerd:

Volgens het RIVM is 95 procent van alle kinderen ingeënt. Van de overige 5 procent is naar schatting 1,3 procent bevindelijk gereformeerd. De rest is bijvoorbeeld antroposofisch. Dit wordt echter niet bijgehouden, waardoor het RIVM geen precieze cijfers heeft over deze groep.

Een duidelijk voorbeeld dus van hoe een krantenkop – ‘Vooral antroposofen weigeren vaccinatie’ –  in tegenspraak kan zijn met informatie verderop gepresenteerd in het artikel. Toch is het Trouw stuk nog misleidender. Een oplettende lezer van het Nu.nl artikel kan zich tenminste nog afvragen hoe de conclusie getrokken kan worden dat vooral antroposofen niet inenten terwijl het RIVM hier geen precieze cijfers over heeft. In het Trouw artikel daarentegen wordt de lezer hier niet van op de hoogte gebracht. Sterker nog, er wordt niet eens vermeld dat mensen om andere dan antroposofische of religieuze argumenten vaccinaties weigeren. Hierdoor kan de ongeinformeerde lezer foutief concluderen dat als 1 op de 5 kinderen niet ingeënt is vanwege religieuze redenen, de overigen niet ingeënt zijn vanwege antroposofische redenen. Niets is minder waar (zie bijvoorbeeld het rapport Kritische prikkers rondom het Rijksvaccinatieprogramma, pagina 17).

‘Refobolwerken’ – definitie, shmefinitie

Theoretisch is het natuurlijk mogelijk dat gegevens van het CBS in combinatie met gemeentelijke BMR vaccinatiegraad gegevens van het RIVM deze conclusie wél ondersteunen. Terug naar wat er in het Trouw stuk hierover wordt gezegd:

Trouw identificeerde de tien grootste ‘refobolwerken’ van Nederland, gemeten naar aantallen leerlingen op reformatorische scholen (cijfers van het CBS) per duizend inwoners. Veel van deze gemeenten, zoals Scherpenzeel en Tholen, hebben een lage vaccinatiegraad. Maar niet álle refoplaatsen zijn bastions van prikweigeraars. In Gorinchem bijvoorbeeld is het percentage tienjarigen dat tegen mazelen is ingeënt – ondanks het sterk reformatorische karakter van de gemeente – niet lager dan het landelijk gemiddelde.

…

In de tien voornaamste Nederlandse ‘steinersteden’ is het aantal gevaccineerde kinderen lager dan gemiddeld. In antroposofisch Bergen en Zutphen zijn procentueel minder kinderen gevaccineerd dan in reformatorisch Gouda en Nederlek.¹

Volgens de auteur wordt een ‘refobolwerk’ dus gedefinieerd op basis van het aantal leerlingen op ‘reformatorische scholen’ per gemeente, rekening houdend met het aantal inwoners per gemeente. De vraag is of het hier gaat om:

• Definitie 1: het aantal leerlingen (wonend in welke gemeente dan ook), dat naar een reformatorische school in gemeente X gaat
• Definitie 2: het aantal leerlingen dat woont in gemeente X en naar een reformatorische school gaat (in welke gemeente dan ook)

Definitie 1 is problematisch in deze context omdat leerlingen die naar een reformatorische school in gemeente X gaan niet per se ook in gemeente X wonen. De vaccinatiegraad van gemeente X betreft het percentage van alle kinderen van een bepaalde leeftijd die in die gemeente wonen dat is gevaccineerd tegen één of meerdere ziektes. Een reformatorische school kan bijvoorbeeld in een (stedelijke) gemeente gevestigd zijn met een hoge vaccinatiegraad waarin procentueel gezien slechts weinig leerlingen wonen die naar een reformatorische school gaan. De school trekt dan dus grotendeels leerlingen uit omringende gemeentes. Dit blijkt het geval te zijn voor de gemeente Gorinchem (zie volgende paragraaf) en in mindere mate voor de gemeentes Gouda en Nederlek. Het is natuurlijk onjuist om een verband te leggen tussen de gemeentelijke vaccinatiegraad in gemeente X en het aantal reformatorische leerlingen dat naar school gaat in gemeente X, als de meerderheid daarvan uit andere gemeentes afkomstig is.

Reformatorisch Gorinchem?

Om de gemeente Gorinchem als voorbeeld te nemen: in deze gemeente bevinden zich twee reformatorische scholen, één basisschool (Ds. Koelmanschool) en één voortgezet onderwijs (Gomarus Scholengemeenschap, hoofdvestiging + dependance). Door gebruik te maken van publieke gegevens van Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) kan een accuraat beeld worden opgebouwd van de leerlingen die in de gemeente Gorinchem naar een reformatorische school gaan (Definitie 1) en de leerlingen die in de gemeente Gorinchem wonen (Definitie 2) en naar een reformatorische school gaan.

Samengevat: slechts 122 (~2.2%) van de in de gemeente Gorinchem wonende leerlingen die naar de basisschool of het voortgezet onderwijs gaan, ging in 2012 naar een reformatorische school terwijl 2013 (18.6%) van alle in de gemeente Gorinchem naar school gaande (basisschool of voortgezet onderwijs) leerlingen op een reformatorische school zat. Definitie 1 resulteert dus in een overschatting van het aantal reformatorische leerlingen in de gemeente Gorinchem met een factor 16.5! Gorinchem is dus een refobolwerk op basis van het aantal naar school gaande leerlingen maar niet op basis van het aantal in de gemeente wonende leerlingen. Voor de associatie met de vaccinatiegraad is slechts de laatste groep van belang.  De conclusie dat “niet álle refoplaatsen bastions zijn van prikweigeraars” is hier dus puur het gevolg van het hanteren van een onjuiste definitie.

Van bijna alle gemeentes die leerlingen ‘leveren’ aan de twee reformatorische scholen in Gorinchem ligt de BMR vaccinatiegraad (2 jarigen, basisimmuun) lager dan die van de gemeente Gorinchem zelf. De gemeentelijke BMR vaccinatiegraad van 2-jarigen in Gorinchem is ≥96% in 8 van de laatste 8 jaar en beduidend lager (80-95%) in omringende gemeentes (zie onderstaande kaart, origineel afkomstig van Zorgatlas.nl).

Top 10

Van de Top 10 ‘refobolwerken’ worden er in het Trouw artikel zes benoemd (Scherpenzeel, Tholen, Gorinchem, Gouda, Nederlek en Nederbetuwe). Op basis van DUO leerlingen data kan het aantal leerlingen op reformatorische scholen per 1000 inwoners per gemeente worden berekend op basis van Definitie 1 en 2 (zie onderstaande tabel).

Gemeente	Aantal leerlingen op reformatorische scholen per 1000 inwoners op basis van Definitie 1 (plaats in rangorde).	Aantal leerlingen op reformatorische scholen per 1000 inwoners op basis van Definitie 2.	BMR-1 vaccinatiegraad (basisimmuun, 2 jaar; gemiddelde over 2006-2013)
Neder-Betuwe	120.2 (1)	86.8	63.5%
Staphorst	101.5 (2)	106.1	82.5%
Reimerswaal	97.4 (3)	85.8	75.0%
Urk	74.4 (4)	87.8	72.0%
Gorinchem	57.4 (5)	3.4	97.3%
Gouda	56.9 (6)	13.4	94.1%
Tholen	54.4 (7)	64.9	80.6%
Kampen	54.1 (8)	23.9	92.6%
Barneveld	51.5 (9)	47.0	74.3%
Goes	49.8 (10)	15.2	94.3%
Rijssen-Holten	47.3 (11)	48.8	89.1%
Nederlek	43.8 (12)	9.1	95.8%
Scherpenzeel	40.1 (13)	48.5	81.2

Een aantal dingen vallen op:

• Gemeentes met een gemiddelde BMR vaccinatiegraad hoger dan 90% (4e kolom, groen) hebben lage aantallen in de gemeente wonende leerlingen op reformatorische scholen (3e kolom, rood). Deze gemeentes komen niet in de Top 10 ‘refobolwerken’ als het aantal leerlingen op reformatorische scholen per gemeente juist, d.w.z. volgens Definitie 2, wordt gedefinieerd (zie ook het correlatiediagram beneden). Drie van dergelijke gemeentes (Gorinchem, Gouda, Nederlek) werden in het Trouw artikel gepresenteerd als bewijs dat refobolwerken niet per se een lage vaccinatiegraad zouden hebben.
• De gemeentes Scherpenzeel en Nederlek staan net buiten de Top 10. Een mogelijke verklaring is dat ‘protestants-christelijke’ scholen als ‘reformatorisch’ zijn gekwalificeerd. Dit is onjuist aangezien bevindelijk gereformeerden hun kinderen naar reformatorische scholen sturen.² In de gemeente Scherpenzeel staan vijf scholen, allen basisscholen. Slechts één daarvan is een ‘reformatorische’ school (375 leerlingen), een andere is ‘openbaar’ en drie scholen zijn ‘protestants-christelijk’. In de gemeente Nederlek bevinden zich twee Protestants Christelijke basisscholen (Christelijke Basisschool De Wegwijzer en CBS Eben-Haëzer) met in totaal 346 leerlingen (in 2012).
• Ook gemeentes met een vergelijkbare vaccinatiegraad (Scherpenzeel, Staphorst) tellen soms zeer verschillende aantallen leerlingen op reformatorische scholen per 1000 inwoners.

Steinersteden

Op basis van welk criterium de ‘tien voornaamste Nederlandse steinersteden’ zijn gekozen wordt niet vermeldt, alleen dat Bergen (NH.) en Zutphen er in staan. Het lijkt voor de hand liggend dat ook hier het aantal leerlingen (in welke gemeente dan ook wonend), dat naar een antroposofische ‘vrije school’ gaat in gemeente X (Definitie 1) maatgevend was om in de top 10 te komen. In onderstaande tabel staan de tien grootste ‘Steiner steden’ (in werkelijkheid zijn dit gemeenten) op basis van het aantal leerlingen in 2012 op basisschool + voortgezet onderwijs samen (Definitie 1) en het aantal leerlingen voor elk van deze gemeenten als Definitie 2 zou zijn gevolgd.

Gemeente	Aantal leerlingen op vrije scholen per 1000 inwoners op basis van Definitie 1 (plaats in rangorde).	Aantal leerlingen op vrije scholen per 1000 inwoners op basis van Definitie 2.	BMR-1 (basisimmuun 2 jaar; gemiddeld 2006-2013)
Zutphen	34.79 (1)	19.24	93.5%
Bergen	24.74 (2)	9.45	94.0%
Zeist	18.65 (3)	10.86	95.2%
Texel	9.66 (4)	9.73	95.9%
Bussum	7.64 (5)	4.42	96.5%
Haarlem	7.52 (6)	5.51	94.4%
Maastricht	6.75 (7)	3.21	95.1%
Nijmegen	6.62 (8)	3.29	96.6%
Leiden	6.52 (9)	3.33	96.1%
Hillegom	6.29 (10)	5.42	95.9%

Zutphen is dus met afstand de gemeente met het grootste aantal leerlingen op vrije scholen (zowel volgens Definitie 1 als Definitie 2). Van deze tien gemeentes heeft Zutphen ook de laagste BMR vaccinatiegraad maar het verschilt maar weinig met die van de gemeentes Bergen en Haarlem waar het aantal leerlingen op vrije scholen veel lager is. Wellicht is er dus sprake van verschil in vaccinatiegraad onder antroposofen per gemeente en/of verschil in het aandeel dat antroposofen uitmaken van de niet-inenters per gemeente.

In onderstaand correlatiediagram staat de BMR vaccinatiegraad uitgezet tegen het aantal leerlingen op reformatorische dan wel vrije scholen, per 1000 inwoners per gemeente voor de tien grootste ‘refobolwerken’ en ‘Steinersteden’, voor zowel Definitie 1 of 2. Voor zowel ‘refobolwerken’ als ‘Steinersteden’ verdwijnen er vier gemeentes als deze begrippen volgens Definitie 2 i.p.v. Definitie 1 gedefinieerd worden. Goed te zien is hoe precies de vier ‘refobolwerken’ met hoge vaccinatiegraad (Gorinchem, Gouda, Goes, Kampen) verdwijnen uit de top 10 als ‘refobolwerk’ juist, d.w.z. volgens Definitie 2, wordt gedefinieerd.

Andere conclusies die we kunnen trekken:

• De vaccinatiegraad van de tien grootste ‘Steinersteden’ ligt in alle gevallen hoger dan de vaccinatiegraad van de tien grootste ‘refobolwerken’. Belangrijk om te benadrukken is dat op basis van de gemiddeld hogere vaccinatiegraad van ‘Steinersteden’ in vergelijking met ‘refobolwerken’ niet geconcludeerd mag worden dat antroposofen een hogere vaccinatiegraad zouden hebben. Dat zou namelijk een ‘ecologische fout‘ betreffen. Kort gezegd is er sprake van een ecologische fout als we conclusies trekken voor individuen op basis van kenmerken die gemeten zijn op een hoger, geaggregeerd, niveau (bijvoorbeeld gemeente). De vergelijking tussen Zutphen en Bergen enerzijds en Gouda en Gorinchem anderzijds op basis van vaccinatiegraad alleen is dus überhaupt onzinnig
• In het Trouw stuk zijn de twee ‘Steinersteden’ met de laagste vaccinatiegraad (Bergen en Zutphen) vergeleken met twee van de drie ‘refobolwerken’ (Definitie 1) met de hoogste vaccinatiegraad (Gouda, Gorinchem / Nederlek). Los van het definitie-probleem en de ecologische fout is hier dus sowieso sprake van ordinair ‘kersen plukken‘ door de auteur van het Trouw artikel
• Het aantal naar vrije scholen gaande leerlingen per gemeente (zowel gedefinieerd volgens Definitie 1 als Definitie 2) is veel lager in de tien grootste ‘Steinersteden’ in vergelijking met de tien grootste ‘refobolwerken’. In de voorgaande blogpost, Mazelen statistieken (II), heb ik aangetoond dat dit ook geldt op landelijk niveau. De stelling dat antroposofen de grootste groep niet-inenters vormen is dus zeer waarschijnlijk onwaar

Antroposofen grootste groep niet-inenters in ‘Steinersteden’?

Voor de duidelijkheid: dat antroposofen behoren tot de groep inenting weigeraars staat niet ter discussie. In heel Europa zijn er met regelmaat mazelen uitbraken in deze groep (zie bijvoorbeeld dit ECDC rapport), grotendeels bij ongevaccineerden. De vraag is alleen in hoeverre een relatief lage BMR vaccinatiegraad voor een ‘Steinerstad’ automatisch aan antroposofen kan worden toegeschreven als we weten dat er in deze gemeente relatief veel antroposofen wonen (dit geldt natuurlijk evenzeer voor ‘refobolwerken’).

De gemeente Bergen verschaft een treffende illustratie. De gemiddelde BMR vaccinatiegraad (basisimmuun) voor 2-jarigen over de laatste 8 jaar in Bergen is 94.0%. Het aantal niet-ingeënte kinderen varieert tussen de 4.6% en 8.1% per jaar.

De gemiddelde BMR vaccinatiegraad (basisimmuun) voor 10-jarigen in Bergen is 95.9% (data op basis van RIVM rapporten / Excel files; voorbeeld: 2013 data). Zo’n 4-6% van de basisschool leerlingen is dus niet ingeënt. In de eerste blogpost in deze serie, Mazelen statistieken (I), heb ik beargumenteerd waarom dit percentage dichterbij de 4% dan de 6% zal liggen.

Het aantal basisschool leerlingen wonend in de gemeente Bergen kan geschat worden op basis van de leerlingen data per gemeente van DUO. Op basis van de leerlingen data per school (en de postcode van de woonplaats) in de gemeenten Bergen, Alkmaar, Castricum, Heerhugowaard, Heiloo, Langedijk en Schagen betreft het aantal basisschool leerlingen wonend in Bergen in 2012 zo’n 2368. Van deze leerlingen gaan er 140 naar een vrije school, 5.9% (3.3% – 6.9% per jaargroep) van het totaal.

De percentages voor [niet-ingeënte basisschool leerlingen, wonend in Bergen] en [leerlingen op een vrije school, wonend in Bergen] liggen dus dicht bij elkaar in de buurt. Maar om alleen op basis van een relatief hoog aantal antroposofen te concluderen dat antroposofen de grootste groep inenting weigeraars zijn in Bergen zou onjuist zijn.

In 2013 heeft het RIVM voor het eerst ook de landelijke vaccinatiegraad per 3-positie postcodegebied vrijgegeven. Bij de interpretatie van deze kaart moet nog meer dan met de gemeentelijke vaccinatiegraad kaart rekening gehouden worden met zeer grote verschillen in aantallen kinderen per 3-positie postcode gebied en daarmee mogelijk grote fluctuaties in de jaarlijkse vaccinatiegraad.

In de gemeente Bergen bevinden zich drie verschillende 3-positie postcodegebieden: 187, 186 en 193 (zie rechterfiguur boven). Het handige is dat deze postcodegebieden zich alleen in de gemeente Bergen bevinden zodat we de data op gemeente niveau kunnen vergelijken met data op 3-positie postcodegebied. Voor elk van deze postcodegebieden kunnen we nagaan hoeveel basisschool leerlingen er in 2012 woonden en welk percentage er naar de plaatselijke vrije school (Adriaan Roland Holstschool) gaat. De onderstaande cijfers zijn gebaseerd op de basisschool leerlingen in de gemeentes Bergen zelf en de omringende gemeentes (Alkmaar, Castricum, Heerhugowaard, Heiloo, Langedijk, Schagen) in 2012 en de BMR vaccinatiegraad voor cohort 2010 (verslagjaar 2013).

3-positie postcodegebied	Aantal basisschool leerlingen	Aantal leerlingen naar vrije school (%)	BMR vaccinatiegraad 2-jarigen [cohort 2010]
187	471	21+1 (4.7%) ³	80-90%
186	940	117 (12.4%)	90-95%
193	957	1 (0.1%)	90-95%

Postcodegebieden 186 en 193 hebben vergelijkbare aantallen basisschool leerlingen maar het percentage dat naar de vrije school gaat is zeer verschillend (0.1% vs. 12.4%). Postcodegebied 186 is een ‘mini Steinerstad’ in tegenstelling tot postcodegebied 193. Desondanks zijn in 2012 in beide postcode gebieden tussen de 5-10% van de 2-jarigen niet gevaccineerd tegen [Bof, Mazelen en Rode hond]! In postcodegebied 187 is 10% – 20% van de 2-jarigen niet ingeent tegen [Bof, Mazelen en Rode hond] maar slechts zo’n 4.7% van de basisschool leerlingen gaat naar de vrije school. Natuurlijk, het is mogelijk dat de vaccinatiegraad voor de 3-positiepostcodegebieden in 2013 toevallig een uitschieter vertoont in tegengestelde richting van het langetermijn gemiddelde. Desalniettemin, de data voor zowel postcodegebied 187 als 193 laat de mogelijkheid open dat een aanzienlijk gedeelte van de ouders die in de gemeente Bergen wonen en vaccinaties weigeren hun kinderen niet naar een vrije school sturen. Als we ervan uitgaan dat antroposofen hun kinderen naar vrije scholen sturen dan kunnen we dus concluderen dat zelfs in ‘Steinerstad’ Bergen niet zonder meer (bijv. op basis van data gebruikt in Trouw artikel) mag worden aangenomen dat antroposofen de grootste groep niet-inenters vormen.

Conclusie

In de vorige blogpost, Mazelen statistieken (II), heb ik aangegeven waarom antroposofen níet de grootste groep niet-inenters vormen, een conclusie die haaks staat op wat er in Trouw is beweerd. In dit stuk heb ik (met waarschijnlijk te veel woorden) uiteengezet op basis van welke fouten het Trouw stuk berust. Concreet zijn er drie problemen:

1. Er is gebruik gemaakt van een onjuiste definitie van ‘refobolwerken’ en ‘Steinersteden’ (fout)
2. Het kunnen ‘verkopen’ van de theorie dat antroposofen de grootste groep niet-inenters vormen, vereiste ‘cherry picking’, het selecteren en presenteren van voorbeelden die deze theorie ondersteunen (Bergen, Zutphen vs Gorinchem, Gouda) maar niet representatief zijn (misleidend)
3. Belangrijke informatie is weggelaten waardoor de theorie dat antroposofen de grootste groep niet-inenters zouden vormen waarschijnlijker lijkt dan op basis van een volledig overzicht van de feiten (misleidend)

Als Trouw waarheidsgetrouwe journalistiek serieus neemt zou een rectificatie dan ook op zijn plaats zijn.

Voetnoten

¹ In een vervolg artikel in Trouw van een paar dagen later werd de gemeente Nederlek weggelaten en vervangen door Gorinchem.

² Om die reden is het niet verrassend dat de vaccinatiegraad ook op Protestants-Christelijke basisscholen in Amsterdam rond de 95% lag, zoals naar gerefereerd in het Volkskrant artikel.

³ Eén leerling op vrije school de Sterrenzanger in Oudorp, gemeente Alkmaar.

Mazelen statistieken (II) – Vormen antroposofen grootste groep niet-inenters, zoals in Trouw is beweerd?

Achtergrond

Het overlijden van een 17-jarig meisje uit Tholen aan de complicaties van mazelen was een aantal weken geleden voorpagina nieuws. Volgens een directeur van de (reformatorische) middelbare school waar ze op zat was de keuze om zich, ondanks haar zwakke gezondheid, niet te laten inenten gemotiveerd door haar geloof. De eerste twee officieel gemelde mazelen gevallen in de huidige uitbraak, gemeld op 27 mei, vonden ook plaats op een reformatorische basisschool. Een aantal weken daarvoor was er in de Alblasserwaard ook al mazelen vastgesteld bij een 12-jarig meisje en twee andere kinderen uit dezelfde familie. Ook zij waren om religieuze redenen niet ingeënt en bezochten een (vermoedelijk reformatorische) school met een lage vaccinatiegraad. Volgens de meest recente cijfers vrijgegeven door het RIVM betreft het percentage ‘bevindelijk gereformeerde‘ mazelen patiënten zelfs zo’n 93% (1140/1224) 91% (1140/1246) van het totale aantal ongevaccineerde mazelen patienten!

Recent werd bekend dat een Canadese leerling van Coaldale Christian School die op bezoek was bij familie in Nederland besmet raakte met mazelen waarna er zich bij terugkomst in zuidelijk Alberta een lokale uitbraak voordeed (36 bevestigde gevallen per 20 November). Dit geval is geen uitzondering; bij alle grote uitbraken van besmettelijke infectieziektes onder bevindelijk gereformeerden sinds 1990 – ziektes waar in Nederland tegen gevaccineerd wordt binnen het Rijksvaccinatieprogramma – is gerapporteerd dat de ziekte is overgebracht naar Canada. Het is begrijpelijk dat men op basis van dergelijke statistieken en de grote aandacht van de media voor de houding van bevindelijk gereformeerden t.o.v. vaccinatie, zou kunnen concluderen dat het weigeren van vaccinaties alleen om religieuze redenen zou gebeuren.

Tegenreactie

In twee krantenartikelen, eerder dit jaar al gepubliceerd, is geprobeerd deze beeldvorming te nuanceren. De auteurs hebben wat dat betreft ook daadwerkelijk de cijfers op hun hand: in mijn vorige blogpost – ‘Mazelen statistieken (I) – Is 1 op de 5 niet-inenters een ‘refo’? – schatte ik dat het aantal leerlingen van reformatorische basisscholen dat niet ingeënt is om religieuze redenen hooguit 33% uitmaakt van het totaal aantal niet ingeënte basisschool leerlingen.

In de artikelen gaan de auteurs echter verder. In het Volkskrant artikel (‘Geen Bijbel, toch mazelen‘) wordt gesteld:

“Deze weigeraars [hier wordt dus gedoeld op de overige om niet-religieuze redenen niet ingeënte kinderen] – verreweg de grootste groep dus – sturen hun kinderen niet naar een gereformeerde school maar eerder naar een vrije school.”

Niet veel later, op 3 Augustus, publiceert Trouw een artikel waarin de auteur de antroposofen zonder meer als grootste groep niet-inenters neerzet, zich daarbij beroepend op de autoriteit van het RIVM:

“De grootste groep niet-inenters bestaat volgens het RIVM uit antroposofen.”

Mede dankzij een ANP persbericht werd dit overgenomen door bijna alle andere landelijke en regionale kranten. Positieve uitzondering was RTL Nieuws waar een veel genuanceerder interview met Roel Coutinho, de RIVM directeur tot half Augustus dit jaar, werd uitgezonden. De claim in Trouw is zowel door Roel Coutinho als door een woordvoerder van het Rijksvaccinatieprogramma ontkend op basis van het feit dat het RIVM geen preciese cijfers bezit die dit ondersteunen:

[..] Antroposofen vormen één van de groepen mensen die om wat voor reden dan ook, geen vaccinatie tegen bijvoorbeeld mazelen nemen. Hoe groot die groep is, weten we niet precies. De reden waarom mensen hun kinderen niet laten vaccineren, registreren we niet. In Nederland kiest 4 tot 5% van de mensen ervoor om hun kinderen niet te laten vaccineren. Die groep bestaat uit bevindelijk gereformeerden (naar schatting zo’n 1 tot 1,5%), antroposofen, mensen die vertrouwen op homeopathie, mensen die bang zijn voor bijwerkingen en mensen die om welke andere reden dan ook niet laten vaccineren. Of een combinatie daarvan. Harde cijfers hierover hebben we dus niet. [..]

Maar zoals dat vaak gaat, krijgen dit soort nuances / correcties nooit dezelfde hoeveelheid ‘media exposure’, een typisch voorbeeld van sensationalisme. Het bericht wist zelfs zijn weg te vinden naar de wetenschapsnieuws blog Science Palooza en ogenschijnlijk ‘neutrale’ medische sites zoals Medisch Contact, MedicalFacts (!) en de Nationale Zorggids.

Doel

Op de Skepsis Blog trok Jan Willem Nienhuys de claim gemaakt in het Trouw artikel al in twijfel op basis van een aantal ‘antroposofen statistieken’.  Ik deel die mening en ondanks dat het Trouw artikel inmiddels al zwaar belegen is wil ik, zoals beloofd aan de auteur op Twitter, hier alsnog op in gaan. In dit stuk wil ik alleen de claim evalueren dat antroposofen de grootste groep niet-inenters vormen. In het derde en laatste stuk (‘Mazelen statistieken (III) – Refobolwerken en Steinersteden‘) – ga ik uitgebreid in op de inhoud / argumenten in het Trouw stuk.

Dit stuk staat grotendeels op zichzelf maar voor een aantal berekeningen / aannames zal ik verwijzen naar mijn vorige blog post – ‘Mazelen statistieken (I) – waar één en ander nader is toegelicht.

Claim

In het Trouw artikel stelt de auteur expliciet dat antroposofen de grootste groep niet-inenters van het totaal vormen, groter dus dan de bevindelijk gereformeerde niet-inenters. Om deze claim te evalueren zal ik een schatting maken van:

1. het aantal leerlingen op reformatorische basisscholen en vrije (basis)scholen
2. het aantal niet-ingeënte kinderen van antroposofische en bevindelijk gereformeerde ouders dat op de basisschool zit

De reden om basisschool leerlingen als groep te beschouwen heb ik in het voorgaand stuk ‘Mazelen statistieken (I) beargumenteerd.

1. Aantal leerlingen op reformatorische scholen en vrije scholen

Het aantal reformatorische scholen en vrije scholen (basisonderwijs + speciaal basisonderwijs + speciaal onderwijs) in 2012 was respectievelijk 180 en 72. Het aantal leerlingen op ‘antroposofische’ basisscholen in 2012 bedroeg 13211 (bron: vestigingen via ‘Vereniging van vrijescholen‘ + De Lans (Brummen), leerlingenaantallen via DUO / 10000 scholen). Het aantal leerlingen op ‘reformatorische’ basisscholen is circa drie keer zo hoog: 39542 (bron: vestigingen en leerlingaantallen via ‘Passend Onderwijs‘). Verder ga ik ervan uit dat:

• antroposofen en bevindelijk gereformeerden hun kinderen naar respectievelijk vrije scholen en reformatorische basisscholen sturen
• circa 90-99% van alle leerlingen op vrije scholen en reformatorische basisscholen onder respectievelijk de antroposofische en ‘bevindelijk gereformeerde’ noemer gerekend kan worden

2a. Aantal niet-ingeënte leerlingen op reformatorische scholen

Binnen de bevindelijk gereformeerden is volgens recente schattingen zo’n 60 – 70% ingeënt (bronnen: promotieonderzoek Helma Ruijs, GGD arts Frits Woonink). Op basis van deze schatting en de aannames aangegeven in punt 1 ligt het aantal niet-ingeënte basisschool leerlingen binnen de bevindelijk gereformeerden in 2012 dus tussen de 10676 en 15659. Dit betreft 23% tot 33% van de in totaal 47414 niet-ingeente basisschool leerlingen (zie verder ‘Mazelen statistieken (I) – Is 1 op de 5 niet-inenters een ‘refo’?).

2b. Aantal niet-ingeënte leerlingen op vrije scholen

Ongeacht de hoogte van de vaccinatiegraad op vrije scholen kan gesteld worden dat het totaal aantal leerlingen op vrije basisscholen in 2012 (13211) binnen de marge valt van het geschatte aantal niet-ingeënte leerlingen op reformatorische scholen (10676 – 15659). Dus alléén als alle leerlingen op vrije scholen uit ‘antroposofen gezinnen’ komen èn geen enkele leerling op een vrije basisschool ingeënt zou zijn, zouden antroposofische niet-inenters in aantal gelijkwaardig zijn aan de bevindelijk gereformeerde niet-inenters.

Cijfers wat betreft de BMR vaccinatiegraad van kinderen uit ‘antroposofen gezinnen’ danwel van leerlingen op vrije scholen zijn maar beperkt beschikbaar.¹ Toch kan er wel een beeld geschetst worden. De BMR vaccinatiegraad (basisimmuun) was gemiddeld 72% voor twee antroposofische basisscholen in Amsterdam in 2003 (zie Tabel 1 in Van der Wal et al. 2005). Onderzoek door GGD-artsen Judith Klomp en Yvonne Bos in de voormalige GGD regios Gelre-IJssel, Rivierenland en Nijmegen toonde aan dat de gemiddelde BMR vaccinatiegraad (basisimmuun) van leerlingen op 9 vrije (basis)scholen (A-I in tabel hieronder) ergens tussen 47% en 78% ligt.²

Op basis van de daadwerkelijke cijfers voor twee van deze negen basisscholen (School C en G, zie Tabel 3 in het artikel) zou het gemiddelde voor deze 9 scholen samen ergens tussen de 55% en 65% liggen. Voor twee Haagse vrije scholen waar een kleine mazelen uitbraak plaats vond in 2008 lag de BMR vaccinatiegraad op 65% (voltooid) voor de ene school en op 80% (onduidelijk of het hier gaat om basisimmuun / voltooid) op de andere. Samenvattend: op basis van de aanwezige cijfers lijkt het aannemelijk dat de BMR vaccinatiegraad (basisimmuun) van alle antroposofische basisschool leerlingen in Nederland tussen de 50% en 75% ligt.

Op basis van bovenstaande aannames / schattingen vormen niet-ingeënte vrije school leerlingen tussen de 6% (2972) en 14% (6539) van het totaal aantal (47414) niet ingeënte basisschool leerlingen in 2012 (zie onderstaande tabel).

		Geschatte BMR vaccinatiegraad (basisimmuun) van vrije school (basisschool) leerlingen
		50%	75%
% niet antroposofische leerlingen op vrije scholen	1%	6539 / 47141 = 0.14 1 op 7	3270 / 47141 = 0.07 1 op 14
	10%	5945 / 47141 = 0.13 1 op 8	2972 / 47141 = 0.06 1 op 16

Conclusie

Niet-ingeënte vrije school leerlingen (antroposofen) vormen naar schatting slechts 6% tot 14% van het totaal aantal niet ingeënte basisschool leerlingen in 2012 terwijl reformatorische basisschool leerlingen (bevindelijk gereformeerden) zo’n 23% tot 33% uitmaken. De stelling in het Trouw artikel is dus, naar alle waarschijnlijkheid, onwaar.

Aanvullende opmerkingen

1. Een belangrijke aanname hier is dat alle antroposofen hun kinderen naar een vrije school sturen. Echter, meer dan 35% van alle antroposofen zou hun kinderen níet naar een vrije school moeten sturen voordat het aantal niet-ingeënte antroposofen kinderen in aantal gelijk komt aan het laagst geschatte aantal niet-ingeënte bevindelijk gereformeerde kinderen (10676). Aangezien vrije scholen verspreid liggen over heel Nederland en veel vrije scholen daadwerkelijk kinderen uit naburige gemeentes trekken (conclusie op basis van analyse van DUO postcode gegevens per basisschool) lijkt het me onwaarschijnlijk dat zo’n groot percentage antroposofische ouders hun kinderen naar een andere dan de vrije school zou sturen.
2. Resultaten uit andere onderzoeken ondersteunen de conclusie dat een antroposofische levenshouding niet de belangrijkste reden vormt om niet in te enten (Vaccinatiegraad op vrije scholen, Tabel 4;  Kritische prikkers rondom het Rijksvaccinatieprogramma, Vraag 31). Meer mensen hebben bezwaren gebaseerd op zaken als homeopathie, natuurgeneeswijzen en religieuze levensovertuiging of andere niet gedefinieerde zaken.
3. Het onderzoek in de drie GGD regios illustreert dat er behoorlijk wat variatie bestaat tussen de vaccinatiegraad op verschillende vrije scholen (contrasteer school C en I bijvoorbeeld). Een paar weken geleden werd op de  Rudolf Steinerschool in Alkmaar een schoolfeest afgelast toen er bekend werd dat er een geval van mazelen op de school was geconstateerd. Van de door de GGD aangeboden extra vaccinaties werd door een aantal ouders gebruik gemaakt. Dit contrasteert nogal met het idee dat antroposofen nonchalant t.o.v. ‘onschuldige kinderziektes’ zoals mazelen zouden staan en “mazelen parties” zouden organiseren als er in bevriende antroposofische gemeenschappen (in het buiteland)mazelen heerste. Het suggereert dat ook antroposofen wat BMR vaccinaties betreft niet per se heel eensgezind zijn zoals de auteur van het Trouw stuk stelde.

Voetnoten

¹ Het lectoraat Antroposofische Gezondheidszorg (AG) van Hogeschool Leiden is gestart met mazelen onderzoek. Eén van de doelstellingen is het in kaart brengen van de vaccinatiegraad onder Vrijeschool leerlingen (basis en middelbaar onderwijs).

² 47% als ervan uit gegaan wordt dat alle N (Onbekend) niet ingeënt zijn, 78% als ervan uitgegaan wordt dat N (Onbekend) dezelfde verdeling kent als de verhouding tussen wel en niet ingeënte leerlingen.