Mazelen statistieken (III) – Refobolwerken en Steinersteden

Achtergrond

Op 3 Augustus publiceerde Trouw een artikel waarin de auteur het volgende stelde:

“De grootste groep niet-inenters bestaat volgens het RIVM uit antroposofen.”

In de vorige blogpost, Mazelen statistieken (II), heb ik aangegeven waarom antroposofen níet de grootste groep niet-inenters vormen en ze als groep zelfs kleiner zijn dan de bevindelijk gereformeerden die zelf hooguit 33% van het totaal uitmaken (zie Mazelen statistieken (I)). In dit derde en laatste deel wil ik duidelijk maken op basis waarvan de auteur van het Trouw stuk tot een andere conclusie gekomen is. Deze blogpost is uitgebreider geworden dan ik gedacht had, de belangrijkste informatie staat samengevat in de conclusie onderaan deze blogpost.

———

De kunst van het weglaten

Een uur nadat dat het artikel in Trouw werd gepubliceerd, kwam Nu.nl met een zeer vergelijkbaar artikel waarin echter niet naar Trouw verwezen wordt. Het Nu.nl stuk lijkt tot stand gekomen na onafhankelijk contact met het RIVM aangezien het met informatie komt die niet in het Trouw stuk werd gepubliceerd:

Volgens het RIVM is 95 procent van alle kinderen ingeënt. Van de overige 5 procent is naar schatting 1,3 procent bevindelijk gereformeerd. De rest is bijvoorbeeld antroposofisch. Dit wordt echter niet bijgehouden, waardoor het RIVM geen precieze cijfers heeft over deze groep.

Een duidelijk voorbeeld dus van hoe een krantenkop – ‘Vooral antroposofen weigeren vaccinatie’ –  in tegenspraak kan zijn met informatie verderop gepresenteerd in het artikel. Toch is het Trouw stuk nog misleidender. Een oplettende lezer van het Nu.nl artikel kan zich tenminste nog afvragen hoe de conclusie getrokken kan worden dat vooral antroposofen niet inenten terwijl het RIVM hier geen precieze cijfers over heeft. In het Trouw artikel daarentegen wordt de lezer hier niet van op de hoogte gebracht. Sterker nog, er wordt niet eens vermeld dat mensen om andere dan antroposofische of religieuze argumenten vaccinaties weigeren. Hierdoor kan de ongeinformeerde lezer foutief concluderen dat als 1 op de 5 kinderen niet ingeënt is vanwege religieuze redenen, de overigen niet ingeënt zijn vanwege antroposofische redenen. Niets is minder waar (zie bijvoorbeeld het rapport Kritische prikkers rondom het Rijksvaccinatieprogramma, pagina 17).

‘Refobolwerken’ – definitie, shmefinitie

Theoretisch is het natuurlijk mogelijk dat gegevens van het CBS in combinatie met gemeentelijke BMR vaccinatiegraad gegevens van het RIVM deze conclusie wél ondersteunen. Terug naar wat er in het Trouw stuk hierover wordt gezegd:

Trouw identificeerde de tien grootste ‘refobolwerken’ van Nederland, gemeten naar aantallen leerlingen op reformatorische scholen (cijfers van het CBS) per duizend inwoners. Veel van deze gemeenten, zoals Scherpenzeel en Tholen, hebben een lage vaccinatiegraad. Maar niet álle refoplaatsen zijn bastions van prikweigeraars. In Gorinchem bijvoorbeeld is het percentage tienjarigen dat tegen mazelen is ingeënt – ondanks het sterk reformatorische karakter van de gemeente – niet lager dan het landelijk gemiddelde.

…

In de tien voornaamste Nederlandse ‘steinersteden’ is het aantal gevaccineerde kinderen lager dan gemiddeld. In antroposofisch Bergen en Zutphen zijn procentueel minder kinderen gevaccineerd dan in reformatorisch Gouda en Nederlek.¹

Volgens de auteur wordt een ‘refobolwerk’ dus gedefinieerd op basis van het aantal leerlingen op ‘reformatorische scholen’ per gemeente, rekening houdend met het aantal inwoners per gemeente. De vraag is of het hier gaat om:

• Definitie 1: het aantal leerlingen (wonend in welke gemeente dan ook), dat naar een reformatorische school in gemeente X gaat
• Definitie 2: het aantal leerlingen dat woont in gemeente X en naar een reformatorische school gaat (in welke gemeente dan ook)

Definitie 1 is problematisch in deze context omdat leerlingen die naar een reformatorische school in gemeente X gaan niet per se ook in gemeente X wonen. De vaccinatiegraad van gemeente X betreft het percentage van alle kinderen van een bepaalde leeftijd die in die gemeente wonen dat is gevaccineerd tegen één of meerdere ziektes. Een reformatorische school kan bijvoorbeeld in een (stedelijke) gemeente gevestigd zijn met een hoge vaccinatiegraad waarin procentueel gezien slechts weinig leerlingen wonen die naar een reformatorische school gaan. De school trekt dan dus grotendeels leerlingen uit omringende gemeentes. Dit blijkt het geval te zijn voor de gemeente Gorinchem (zie volgende paragraaf) en in mindere mate voor de gemeentes Gouda en Nederlek. Het is natuurlijk onjuist om een verband te leggen tussen de gemeentelijke vaccinatiegraad in gemeente X en het aantal reformatorische leerlingen dat naar school gaat in gemeente X, als de meerderheid daarvan uit andere gemeentes afkomstig is.

Reformatorisch Gorinchem?

Om de gemeente Gorinchem als voorbeeld te nemen: in deze gemeente bevinden zich twee reformatorische scholen, één basisschool (Ds. Koelmanschool) en één voortgezet onderwijs (Gomarus Scholengemeenschap, hoofdvestiging + dependance). Door gebruik te maken van publieke gegevens van Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) kan een accuraat beeld worden opgebouwd van de leerlingen die in de gemeente Gorinchem naar een reformatorische school gaan (Definitie 1) en de leerlingen die in de gemeente Gorinchem wonen (Definitie 2) en naar een reformatorische school gaan.

Samengevat: slechts 122 (~2.2%) van de in de gemeente Gorinchem wonende leerlingen die naar de basisschool of het voortgezet onderwijs gaan, ging in 2012 naar een reformatorische school terwijl 2013 (18.6%) van alle in de gemeente Gorinchem naar school gaande (basisschool of voortgezet onderwijs) leerlingen op een reformatorische school zat. Definitie 1 resulteert dus in een overschatting van het aantal reformatorische leerlingen in de gemeente Gorinchem met een factor 16.5! Gorinchem is dus een refobolwerk op basis van het aantal naar school gaande leerlingen maar niet op basis van het aantal in de gemeente wonende leerlingen. Voor de associatie met de vaccinatiegraad is slechts de laatste groep van belang.  De conclusie dat “niet álle refoplaatsen bastions zijn van prikweigeraars” is hier dus puur het gevolg van het hanteren van een onjuiste definitie.

Van bijna alle gemeentes die leerlingen ‘leveren’ aan de twee reformatorische scholen in Gorinchem ligt de BMR vaccinatiegraad (2 jarigen, basisimmuun) lager dan die van de gemeente Gorinchem zelf. De gemeentelijke BMR vaccinatiegraad van 2-jarigen in Gorinchem is ≥96% in 8 van de laatste 8 jaar en beduidend lager (80-95%) in omringende gemeentes (zie onderstaande kaart, origineel afkomstig van Zorgatlas.nl).

Top 10

Van de Top 10 ‘refobolwerken’ worden er in het Trouw artikel zes benoemd (Scherpenzeel, Tholen, Gorinchem, Gouda, Nederlek en Nederbetuwe). Op basis van DUO leerlingen data kan het aantal leerlingen op reformatorische scholen per 1000 inwoners per gemeente worden berekend op basis van Definitie 1 en 2 (zie onderstaande tabel).

Gemeente	Aantal leerlingen op reformatorische scholen per 1000 inwoners op basis van Definitie 1 (plaats in rangorde).	Aantal leerlingen op reformatorische scholen per 1000 inwoners op basis van Definitie 2.	BMR-1 vaccinatiegraad (basisimmuun, 2 jaar; gemiddelde over 2006-2013)
Neder-Betuwe	120.2 (1)	86.8	63.5%
Staphorst	101.5 (2)	106.1	82.5%
Reimerswaal	97.4 (3)	85.8	75.0%
Urk	74.4 (4)	87.8	72.0%
Gorinchem	57.4 (5)	3.4	97.3%
Gouda	56.9 (6)	13.4	94.1%
Tholen	54.4 (7)	64.9	80.6%
Kampen	54.1 (8)	23.9	92.6%
Barneveld	51.5 (9)	47.0	74.3%
Goes	49.8 (10)	15.2	94.3%
Rijssen-Holten	47.3 (11)	48.8	89.1%
Nederlek	43.8 (12)	9.1	95.8%
Scherpenzeel	40.1 (13)	48.5	81.2

Een aantal dingen vallen op:

• Gemeentes met een gemiddelde BMR vaccinatiegraad hoger dan 90% (4e kolom, groen) hebben lage aantallen in de gemeente wonende leerlingen op reformatorische scholen (3e kolom, rood). Deze gemeentes komen niet in de Top 10 ‘refobolwerken’ als het aantal leerlingen op reformatorische scholen per gemeente juist, d.w.z. volgens Definitie 2, wordt gedefinieerd (zie ook het correlatiediagram beneden). Drie van dergelijke gemeentes (Gorinchem, Gouda, Nederlek) werden in het Trouw artikel gepresenteerd als bewijs dat refobolwerken niet per se een lage vaccinatiegraad zouden hebben.
• De gemeentes Scherpenzeel en Nederlek staan net buiten de Top 10. Een mogelijke verklaring is dat ‘protestants-christelijke’ scholen als ‘reformatorisch’ zijn gekwalificeerd. Dit is onjuist aangezien bevindelijk gereformeerden hun kinderen naar reformatorische scholen sturen.² In de gemeente Scherpenzeel staan vijf scholen, allen basisscholen. Slechts één daarvan is een ‘reformatorische’ school (375 leerlingen), een andere is ‘openbaar’ en drie scholen zijn ‘protestants-christelijk’. In de gemeente Nederlek bevinden zich twee Protestants Christelijke basisscholen (Christelijke Basisschool De Wegwijzer en CBS Eben-Haëzer) met in totaal 346 leerlingen (in 2012).
• Ook gemeentes met een vergelijkbare vaccinatiegraad (Scherpenzeel, Staphorst) tellen soms zeer verschillende aantallen leerlingen op reformatorische scholen per 1000 inwoners.

Steinersteden

Op basis van welk criterium de ‘tien voornaamste Nederlandse steinersteden’ zijn gekozen wordt niet vermeldt, alleen dat Bergen (NH.) en Zutphen er in staan. Het lijkt voor de hand liggend dat ook hier het aantal leerlingen (in welke gemeente dan ook wonend), dat naar een antroposofische ‘vrije school’ gaat in gemeente X (Definitie 1) maatgevend was om in de top 10 te komen. In onderstaande tabel staan de tien grootste ‘Steiner steden’ (in werkelijkheid zijn dit gemeenten) op basis van het aantal leerlingen in 2012 op basisschool + voortgezet onderwijs samen (Definitie 1) en het aantal leerlingen voor elk van deze gemeenten als Definitie 2 zou zijn gevolgd.

Gemeente	Aantal leerlingen op vrije scholen per 1000 inwoners op basis van Definitie 1 (plaats in rangorde).	Aantal leerlingen op vrije scholen per 1000 inwoners op basis van Definitie 2.	BMR-1 (basisimmuun 2 jaar; gemiddeld 2006-2013)
Zutphen	34.79 (1)	19.24	93.5%
Bergen	24.74 (2)	9.45	94.0%
Zeist	18.65 (3)	10.86	95.2%
Texel	9.66 (4)	9.73	95.9%
Bussum	7.64 (5)	4.42	96.5%
Haarlem	7.52 (6)	5.51	94.4%
Maastricht	6.75 (7)	3.21	95.1%
Nijmegen	6.62 (8)	3.29	96.6%
Leiden	6.52 (9)	3.33	96.1%
Hillegom	6.29 (10)	5.42	95.9%

Zutphen is dus met afstand de gemeente met het grootste aantal leerlingen op vrije scholen (zowel volgens Definitie 1 als Definitie 2). Van deze tien gemeentes heeft Zutphen ook de laagste BMR vaccinatiegraad maar het verschilt maar weinig met die van de gemeentes Bergen en Haarlem waar het aantal leerlingen op vrije scholen veel lager is. Wellicht is er dus sprake van verschil in vaccinatiegraad onder antroposofen per gemeente en/of verschil in het aandeel dat antroposofen uitmaken van de niet-inenters per gemeente.

In onderstaand correlatiediagram staat de BMR vaccinatiegraad uitgezet tegen het aantal leerlingen op reformatorische dan wel vrije scholen, per 1000 inwoners per gemeente voor de tien grootste ‘refobolwerken’ en ‘Steinersteden’, voor zowel Definitie 1 of 2. Voor zowel ‘refobolwerken’ als ‘Steinersteden’ verdwijnen er vier gemeentes als deze begrippen volgens Definitie 2 i.p.v. Definitie 1 gedefinieerd worden. Goed te zien is hoe precies de vier ‘refobolwerken’ met hoge vaccinatiegraad (Gorinchem, Gouda, Goes, Kampen) verdwijnen uit de top 10 als ‘refobolwerk’ juist, d.w.z. volgens Definitie 2, wordt gedefinieerd.

Andere conclusies die we kunnen trekken:

• De vaccinatiegraad van de tien grootste ‘Steinersteden’ ligt in alle gevallen hoger dan de vaccinatiegraad van de tien grootste ‘refobolwerken’. Belangrijk om te benadrukken is dat op basis van de gemiddeld hogere vaccinatiegraad van ‘Steinersteden’ in vergelijking met ‘refobolwerken’ niet geconcludeerd mag worden dat antroposofen een hogere vaccinatiegraad zouden hebben. Dat zou namelijk een ‘ecologische fout‘ betreffen. Kort gezegd is er sprake van een ecologische fout als we conclusies trekken voor individuen op basis van kenmerken die gemeten zijn op een hoger, geaggregeerd, niveau (bijvoorbeeld gemeente). De vergelijking tussen Zutphen en Bergen enerzijds en Gouda en Gorinchem anderzijds op basis van vaccinatiegraad alleen is dus überhaupt onzinnig
• In het Trouw stuk zijn de twee ‘Steinersteden’ met de laagste vaccinatiegraad (Bergen en Zutphen) vergeleken met twee van de drie ‘refobolwerken’ (Definitie 1) met de hoogste vaccinatiegraad (Gouda, Gorinchem / Nederlek). Los van het definitie-probleem en de ecologische fout is hier dus sowieso sprake van ordinair ‘kersen plukken‘ door de auteur van het Trouw artikel
• Het aantal naar vrije scholen gaande leerlingen per gemeente (zowel gedefinieerd volgens Definitie 1 als Definitie 2) is veel lager in de tien grootste ‘Steinersteden’ in vergelijking met de tien grootste ‘refobolwerken’. In de voorgaande blogpost, Mazelen statistieken (II), heb ik aangetoond dat dit ook geldt op landelijk niveau. De stelling dat antroposofen de grootste groep niet-inenters vormen is dus zeer waarschijnlijk onwaar

Antroposofen grootste groep niet-inenters in ‘Steinersteden’?

Voor de duidelijkheid: dat antroposofen behoren tot de groep inenting weigeraars staat niet ter discussie. In heel Europa zijn er met regelmaat mazelen uitbraken in deze groep (zie bijvoorbeeld dit ECDC rapport), grotendeels bij ongevaccineerden. De vraag is alleen in hoeverre een relatief lage BMR vaccinatiegraad voor een ‘Steinerstad’ automatisch aan antroposofen kan worden toegeschreven als we weten dat er in deze gemeente relatief veel antroposofen wonen (dit geldt natuurlijk evenzeer voor ‘refobolwerken’).

De gemeente Bergen verschaft een treffende illustratie. De gemiddelde BMR vaccinatiegraad (basisimmuun) voor 2-jarigen over de laatste 8 jaar in Bergen is 94.0%. Het aantal niet-ingeënte kinderen varieert tussen de 4.6% en 8.1% per jaar.

De gemiddelde BMR vaccinatiegraad (basisimmuun) voor 10-jarigen in Bergen is 95.9% (data op basis van RIVM rapporten / Excel files; voorbeeld: 2013 data). Zo’n 4-6% van de basisschool leerlingen is dus niet ingeënt. In de eerste blogpost in deze serie, Mazelen statistieken (I), heb ik beargumenteerd waarom dit percentage dichterbij de 4% dan de 6% zal liggen.

Het aantal basisschool leerlingen wonend in de gemeente Bergen kan geschat worden op basis van de leerlingen data per gemeente van DUO. Op basis van de leerlingen data per school (en de postcode van de woonplaats) in de gemeenten Bergen, Alkmaar, Castricum, Heerhugowaard, Heiloo, Langedijk en Schagen betreft het aantal basisschool leerlingen wonend in Bergen in 2012 zo’n 2368. Van deze leerlingen gaan er 140 naar een vrije school, 5.9% (3.3% – 6.9% per jaargroep) van het totaal.

De percentages voor [niet-ingeënte basisschool leerlingen, wonend in Bergen] en [leerlingen op een vrije school, wonend in Bergen] liggen dus dicht bij elkaar in de buurt. Maar om alleen op basis van een relatief hoog aantal antroposofen te concluderen dat antroposofen de grootste groep inenting weigeraars zijn in Bergen zou onjuist zijn.

In 2013 heeft het RIVM voor het eerst ook de landelijke vaccinatiegraad per 3-positie postcodegebied vrijgegeven. Bij de interpretatie van deze kaart moet nog meer dan met de gemeentelijke vaccinatiegraad kaart rekening gehouden worden met zeer grote verschillen in aantallen kinderen per 3-positie postcode gebied en daarmee mogelijk grote fluctuaties in de jaarlijkse vaccinatiegraad.

In de gemeente Bergen bevinden zich drie verschillende 3-positie postcodegebieden: 187, 186 en 193 (zie rechterfiguur boven). Het handige is dat deze postcodegebieden zich alleen in de gemeente Bergen bevinden zodat we de data op gemeente niveau kunnen vergelijken met data op 3-positie postcodegebied. Voor elk van deze postcodegebieden kunnen we nagaan hoeveel basisschool leerlingen er in 2012 woonden en welk percentage er naar de plaatselijke vrije school (Adriaan Roland Holstschool) gaat. De onderstaande cijfers zijn gebaseerd op de basisschool leerlingen in de gemeentes Bergen zelf en de omringende gemeentes (Alkmaar, Castricum, Heerhugowaard, Heiloo, Langedijk, Schagen) in 2012 en de BMR vaccinatiegraad voor cohort 2010 (verslagjaar 2013).

3-positie postcodegebied	Aantal basisschool leerlingen	Aantal leerlingen naar vrije school (%)	BMR vaccinatiegraad 2-jarigen [cohort 2010]
187	471	21+1 (4.7%) ³	80-90%
186	940	117 (12.4%)	90-95%
193	957	1 (0.1%)	90-95%

Postcodegebieden 186 en 193 hebben vergelijkbare aantallen basisschool leerlingen maar het percentage dat naar de vrije school gaat is zeer verschillend (0.1% vs. 12.4%). Postcodegebied 186 is een ‘mini Steinerstad’ in tegenstelling tot postcodegebied 193. Desondanks zijn in 2012 in beide postcode gebieden tussen de 5-10% van de 2-jarigen niet gevaccineerd tegen [Bof, Mazelen en Rode hond]! In postcodegebied 187 is 10% – 20% van de 2-jarigen niet ingeent tegen [Bof, Mazelen en Rode hond] maar slechts zo’n 4.7% van de basisschool leerlingen gaat naar de vrije school. Natuurlijk, het is mogelijk dat de vaccinatiegraad voor de 3-positiepostcodegebieden in 2013 toevallig een uitschieter vertoont in tegengestelde richting van het langetermijn gemiddelde. Desalniettemin, de data voor zowel postcodegebied 187 als 193 laat de mogelijkheid open dat een aanzienlijk gedeelte van de ouders die in de gemeente Bergen wonen en vaccinaties weigeren hun kinderen niet naar een vrije school sturen. Als we ervan uitgaan dat antroposofen hun kinderen naar vrije scholen sturen dan kunnen we dus concluderen dat zelfs in ‘Steinerstad’ Bergen niet zonder meer (bijv. op basis van data gebruikt in Trouw artikel) mag worden aangenomen dat antroposofen de grootste groep niet-inenters vormen.

Conclusie

In de vorige blogpost, Mazelen statistieken (II), heb ik aangegeven waarom antroposofen níet de grootste groep niet-inenters vormen, een conclusie die haaks staat op wat er in Trouw is beweerd. In dit stuk heb ik (met waarschijnlijk te veel woorden) uiteengezet op basis van welke fouten het Trouw stuk berust. Concreet zijn er drie problemen:

1. Er is gebruik gemaakt van een onjuiste definitie van ‘refobolwerken’ en ‘Steinersteden’ (fout)
2. Het kunnen ‘verkopen’ van de theorie dat antroposofen de grootste groep niet-inenters vormen, vereiste ‘cherry picking’, het selecteren en presenteren van voorbeelden die deze theorie ondersteunen (Bergen, Zutphen vs Gorinchem, Gouda) maar niet representatief zijn (misleidend)
3. Belangrijke informatie is weggelaten waardoor de theorie dat antroposofen de grootste groep niet-inenters zouden vormen waarschijnlijker lijkt dan op basis van een volledig overzicht van de feiten (misleidend)

Als Trouw waarheidsgetrouwe journalistiek serieus neemt zou een rectificatie dan ook op zijn plaats zijn.

Voetnoten

¹ In een vervolg artikel in Trouw van een paar dagen later werd de gemeente Nederlek weggelaten en vervangen door Gorinchem.

² Om die reden is het niet verrassend dat de vaccinatiegraad ook op Protestants-Christelijke basisscholen in Amsterdam rond de 95% lag, zoals naar gerefereerd in het Volkskrant artikel.

³ Eén leerling op vrije school de Sterrenzanger in Oudorp, gemeente Alkmaar.